Schrijven, ik doe het al de nodige jaren. Schrijven heeft mij een mogelijkheid gegeven om niet alleen informatie te delen. Meer dan dat, is het voor mij een tool (naast mediteren) om bij bepaalde onderwerpen tot zelfinzicht te komen. Schrijven bied je namelijk de mogelijkheid om je gedachtes op papier te zetten, een pauze-knop in te drukken, en 360 graden om je eigen ideeën en overtuigingen heen te lopen zodat je deze eens goed tegen het licht kan houden. Naar mijn idee is dat precies wat Etty Hillesum ook heeft gedaan. Haar werk is een inspiratiebron voor veel mensen, waaronder ikzelf. Laten we daarom in dit blog eens kijken naar wie Etty was, en waarom haar werk anno 2024 nog steeds enorm relevant is.

Wie was Etty Hillesum?

Etty Hillesum was een Joodse vrouw, wonende te Amsterdam tijdens de tweede wereldoorlog. Zij is bekend geworden vanwege de dagboeken die later zijn opgedoken en nog later zijn uitgegeven. Om die reden wordt Etty Hillesum vaak samen genoemd en vergeleken met Anne Frank. Toch zijn de dagboeken mijns inziens niet te vergelijken. Daar waar het dagboek van Anne Frank veel meer een verslag is van de verhalen van een tienermeisje, was Etty een heel stuk ouder en volwassener en schreef zij haar dagboek met een heel ander doel. Het had in eerste instantie een therapeutisch motief, dat leidde tot vele filosofische en spirituele inzichten.

‘Het verstoorde leven’ greep mij naar de keel…

Zondagen zijn voor mij vaak momenten van overdenkingen, meditatie, even stilstaan bij de zin- en onzin der dingen. Goed, niet elke zondag natuurlijk maar best regelmatig. Hoewel ik al wel eens van Etty Hillesum had gehoord van een oud-collega, passeerde haar naam weer de revue toen ik aan het bladeren was tussen een aantal documentaires van de Boeddhistische Blik: ‘Het denkende hart van Etty Hillesum’.

Deze docu ben ik gaan kijken, en snel werd mij duidelijk dat hier iets bijzonders aan de hand is. Het werk van deze Etty inspireert 75 jaar na haar dood twee mensen die een vredesproject zijn gestart in een poging een brug te bouwen in het Israëlische Palestijnse conflict. Het gaat hier om een joods-Israëlische en Palestijnse vrouw die samen de handen ineenslaan. Een betere wereld begint bij jezelf!

Diezelfde zondag heb ik ook nog een aantal andere docu’s bekeken over (het leven van) Etty Hilesum, waaronder twee documentaires met Judith Koelemeijer, de auteur die haar levensverhaal heeft beschreven. Moet gezegd, op het moment van schrijven moet / wil ik haar boek nog lezen, en ik sluit niet uit dat naar aanleiding daarvan er nog eens een update van dit artikel komt.

In de week die daaropvolgende heb ik ‘Het verstoorde leven’ beluisterd als luisterboek. Het is ontwapenend, onwaarschijnlijk eerlijk en heel inspirerend hoe een jonge vrouw die steeds minder mag omdat de maatregelen tegen de Joden alsmaar toenemen er toch in slaagt om zich geestelijk niet klein te laten krijgen en trouw blijft aan haar eigen kernwaarden. Dat is onwaarschijnlijk indrukwekkend.

Een korte samenvatting:

Etty begint haar dagboek met een zoektocht naar zelfinzicht en persoonlijke ontwikkeling. Ze is een jonge vrouw in Amsterdam die worstelt met innerlijke conflicten, relaties, en haar plek in de wereld. Ze begint intensieve zelfreflectie en analyse, mede onder begeleiding van haar therapeut en minnaar, Julius Spier.

Door haar dagboek heen beschrijft Etty haar spirituele reis. Ze ontwikkelt een sterke innerlijke wereld en verbindt zich met de natuur, kunst, en muziek als middelen om zingeving te vinden. Etty zoekt naar een dieper begrip van het leven en ontwikkelt een persoonlijke spiritualiteit die haar helpt de beproevingen van de tijd te doorstaan.

Terwijl de oorlog vordert, beschrijft Etty de toenemende vervolging van de Joodse gemeenschap in Nederland. Ze documenteert de impact van de oorlog op haar dagelijks leven en dat van haar familie en vrienden, en toont haar bewustwording van de verschrikkingen die zich ontvouwen.

Etty houdt vast aan het idee van innerlijke vrijheid en medemenselijkheid, zelfs in het aangezicht van onvoorstelbare wreedheden. Ze ontwikkelt een sterke overtuiging dat haat en wrok de ziel kunnen vergiftigen en streeft naar een houding van liefde en begrip, ongeacht de omstandigheden.

Etty besluit vrijwillig te werken in Kamp Westerbork, een doorgangskamp voor Joden die naar concentratiekampen werden gestuurd. Ze beschrijft haar ervaringen en observaties in het kamp, en probeert betekenis te vinden in haar werk en de manier waarop ze anderen kan helpen. Haar dagboeken eindigen in 1943, kort voor haar deportatie naar Auschwitz. Ondanks de benarde situatie blijft Etty vastberaden in haar geloof in de goedheid van de mens en de kracht van de geest.

Een paar kanttekeningen…

Het werk van Etty laat mij niet los. Tegelijkertijd ben ik blij dat ik ook wat werk heb gezien en beluisterd van Judith Koelemeijer die ook wel wat kanttekeningen plaatst bij de vermeende ‘heiligheid’ van Etty.  Haar nadruk op spiritualiteit en innerlijke groei wordt door sommigen als (spiritueel) escapistisch beschouwd, gezien de dwingende en gewelddadige realiteit van die tijd. Er zijn mensen die zelfs claimen, dat zij als een verlicht persoon de gaskamers is ingegaan. Dat gaat heel ver, want dat weten we helemaal niet. Van haar tijd in Auschwitz is niets bekend, en alle mooie idealen daargelaten, het is nog maar zeer de vraag of je in dat soort gruwelijke en letterlijk onvoorstelbare omstandigheden niet breekt.

Het is ook belangrijk om te benadrukken dat het maar zeer de vraag is hoe vrijwillig Etty Hillesums keuze was om naar Westerbork te gaan. Hoewel zij in haar dagboeken spreekt over het dragen van hetzelfde lot als haar volk, was haar werk voor de Joodse Raad waarschijnlijk een doorslaggevende factor. Het werk in Westerbork was een onderdeel van haar functie binnen deze organisatie, wat de vraag oproept hoe vrij die keuze werkelijk was.

Daarnaast is er bewijs dat Etty geprobeerd heeft haar deportatie naar Auschwitz uit te stellen. Dit suggereert dat, ondanks haar sterke overtuigingen, zij ook worstelde met de menselijke angst voor het onvermijdelijke. Deze complexiteit maakt haar verhaal juist des te menselijker en laat zien hoe zij ondanks alles vasthield aan haar principes, zelfs in de meest onmenselijke omstandigheden.

Hoewel Etty er niet naïef onder was, wist ze niet welk gruwelijk lot haar stond te wachten. Veel meer dan geruchten en speculatie over de werkkampen (in oost Europa) was er niet. Misschien juist daarom kon ze het zich veroorloven om vast te houden aan haar idealen die we kunnen teruglezen in haar dagboek en andere brieven. Het is verder niet aan mij om daar ook maar enigszins over te oordelen, ik wil alleen wel beide kanten belichten.

Wat kunnen we met haar inzichten?

Verandering begint bij het individu. Een beter voorbeeld dan dat van de Joodse en Palatijnse dame kan ik niet geven. Zij voegen de daad bij het woord en laten het niet alleen bij inzichten en mooie woorden. Druppel op een gloeiende plaat? Misschien wel, maar als je niet begint kom je er überhaupt nooit.

Op een zonnige en warme zondag in augustus reis ik naar Deventer om daar een bezoek te brengen aan het Etty Hillesum Centrum. Ik wil nog meer over Etty en haar werk te weten komen en haar nalatenschap zelf ervaren. Voor bezoekers die vrij willen binnenlopen is het centrum in het weekeind open. Ik wil wel eens kijken wat daar allemaal nog meer van haar te vinden is. Hoe je ook tegen haar en/of haar werk aankijkt, ze is voor mij ook een inspiratiebron. Bovendien kan haar werk nauwelijks onderschat worden, en is aandacht daarvoor in een tijd van toenemende polarisatie extra belangrijk.

Bij aankomst in het centrum word ik zeer hartelijk ontvangen. Het is niet druk en daarom heb ik alle tijd om alle borden, boeken en filmpjes eens goed te bekijken. Al snel valt mij op dat het centrum qua fysieke locatie niet heel groot is, maar wel een schat aan informatie bevat over Etty Hillesum die in een veel breder en hedendaags perspectief is geplaatst.

Je zou kunnen zeggen dat het een anti-discriminatie & pro-inclusiviteit centrum is. Indrukwekkend vind ik de filmpjes van de Joodse dame Felice Polak die verteld over haar tijd in de tweede wereldoorlog, haar onderduiking en verteld over een klassenfoto waar zij midden opstaat, naar nu blijkt als enige overlevenden. Over deze foto praat zij in een andere video met kleinzoon Jasper, die dan nog 8 lentes jong is. Heel indrukwekkend om te zien. Als je in het weekeind een keer in (de buurt van) Deventer bent, ga er dan vooral eens kijken.

Klik hier voor een paar foto’s van mooie stukjes tekst. De foto’s zijn gemaakt met toestemming van het EHC en mogen bij dit stuk geplaatst worden.

Het blijft zoeken…

Hoe meer ik met het werk van Etty bezig ben, hoe meer ik besef dat zij haar tijd ver vooruit was. Voor ingewijden is het ook helemaal niet moeilijk om een brug te slaan tussen haar ontwikkelde filosofie / geloof en moderne hedendaagse, ietwat westerse opvattingen die een oorsprong hebben en de oosterse religies.

Toch zou je ook makkelijk cynisch kunnen worden. Want hoeveel mensen het ook inspireert, we leven in een tijd met meer polarisatie dan ooit tevoren. Althans, zover ik mij kan herinneren vanaf de tijd dat ik bewust op deze wereld rondloop.

Tot nu toe heeft nog geen enkele geloofstroming, religie of spiritualiteit de kracht gehad om mensen zich ervan te weerhouden zich tegen elkaar op te zetten. Het is heel vaak hetzelfde liedje. Wij versus Hen, waarbij Wij gelijk hebben, en de ander niet. Waarom denk je anders dat er zoveel variaties van verschillende religieuze stromingen zijn? Aftakkingen in bepaalde spirituele stromingen en ga zo maar door? Mensen willen graag bij een groep horen, met dezelfde interesses, kernwaardes en overtuigingen. Evolutionair gezien heeft dat ook een beschermende werking, want vroeger waren andere groepen of stammen bedreigend voor jouw eigen groep.

Maar er even van uitgaande dat de meeste mensen in het vrije westen niet in oorlog leven en ook (nog) geen oorlog hebben meegemaakt, kun je jezelf afvragen of het dat mechanisme in deze moderne tijd nog wel nodig hebben. Voeg daaraan toe dat bepaalde machtsverhoudingen in combinatie met ontmenselijking van bepaalde mensen en groepen, een giftige cocktail is, waardoor de geschiedenis zich echt wel weer kan herhalen.

Terug naar Etty. Ik denk dat wat we uit haar werk kunnen meenemen, een aantal zaken zijn:

• • Etty Hillesum schrijft op verschillende momenten in haar dagboek over het belang van innerlijke vrijheid, zelfs in de meest benarde omstandigheden. Ze benadrukt dat we altijd een keuze hebben in hoe we omgaan met wat ons overkomt, en dat onze innerlijke houding ons kracht kan geven.

• • Etty moedigt ons aan om voorbij de oppervlakkige tegenstellingen te kijken en de menselijkheid in anderen te zien, hoe moeilijk dat soms ook is. Dit kan ons helpen om de complexiteit van perspectieven te begrijpen, zelfs in gevallen waar mensen door omstandigheden worden gedwongen tot extremen.

• • Uit Etty’s werk haal ik de les dat inclusiviteit en respect essentieel zijn. In haar dagboek toont ze een diep respect voor de mensheid, ondanks de gruwelen die ze om zich heen zag. Dit inspireert mij om te kiezen voor respect en inclusiviteit, zelfs wanneer meningsverschillen groot zijn.

• • Etty herinnert ons eraan dat we nooit onverschillig moeten worden voor de gruwelijkheden om ons heen. Ze waarschuwt ons om niet weg te kijken en om ons bewust te blijven van wat juist en menselijk is, ook als de wereld om ons heen steeds donkerder lijkt te worden.

• • Etty’s dagboeken laten zien dat onze inzichten en normen voortdurend in ontwikkeling zijn. Haar eigen zoektocht naar zingeving, zelfs in tijden van enorme onzekerheid, inspireert ons om nooit te stoppen met het kritisch onderzoeken van onze overtuigingen.

Een on-oplosbare paradox

Etty Hillesum herinnert ons eraan dat vrede en geweld altijd in een delicate balans liggen. Vecht je voor vrede, dan dreig je het geweld dat je verafschuwt te repliceren. Kies je voor pacifisme, dan sta je misschien stilzwijgend toe dat onrecht voortduurt. Het is een onoplosbare paradox, een spiraal waaruit we moeilijk ontsnappen.

Maar juist in deze worsteling zit een diepe waarheid: dat de menselijke geest, in al zijn kracht en kwetsbaarheid, zichzelf moet blijven bevragen. Misschien kunnen we de wereld niet veranderen, maar we kunnen beginnen bij de moeilijke vraag: ‘Hoe blijf ik trouw aan mijn idealen, zonder verstrikt te raken in de donkere kanten van de strijd?

Misschien ligt de uitdaging niet in het oplossen van deze paradox, maar in het voortdurend onder ogen zien ervan. Want het is in deze worsteling, deze reflectie, dat we de mogelijkheid vinden om werkelijk menselijk te zijn.